Brdo, na kome se danas nalazi beogradska opservatorija, u pradavnim se vremenima Kraljevine Jugoslavije još uvek nazivalo Veliki Vračar. Nakon gradnje „zvezdarnice“, narod je uzeo stvari u svoje ruke.
Nekada je Vračar bio mnogo širi pojam nego što je to danas i protezao se otprilike od Bare Venecije do Palilule, a srce onoga što je danas opština Vračar nekada se nazivalo Simićev majur pa potom Englezovac pa Savinac (Beograd je tada bio jedna opština podeljena na kvartove).
Na tom velikom prostoru nalazilo se brdo koje se zvalo Veliki Vračar, na kojem je 1932. po projektu češkog arhitekte Jana Dubovija sazidana nova, savremena zdrada Astronomske opservatorije „Beograd“, koja je tako preseljena iz zdanja koje danas zovemo Zgrada prve srpske opservatorije, u Bulevaru oslobođenja, koje se koristilo od 1891. godine.
(Kuriozitet: kralj Petar I Karađorđević želeo je da na Velikom Vračaru sazida novi kraljevski dvor, ali su ga generali odgovorili jer bi ga to stavilo u domet austrougarskih topovnjača koje su plovile Dunavnom. Da ga nisu odgovorili, da je bio tvrdoglav kao većina srpskih vladara, danas ne bismo imali Zvezdaru kao Zvezdaru nego bi ceo taj kraj verovatno bio zadedinjen, odnosno, bio Dedinje umesto Dedinja.)
Međutim, narodski naziv za opservatoriju bio je „zvezdarnica“, ili skraćeno „zvezdara“, pa je brdo i čitav kraj oko njega počeo da biva nazivan Zvezdara (ili Zvezdarnica, mada je taj složeniji naziv brzo potisnut zbog jednostavnosti ovog skraćenog).
Ono što je posebno zanimljivo u vezi sa Zvezdarom su imena njenih delova. Naime, nijedna beogradska opština nema toliko mesnih zajednica koje svoja imena duguju kafanama.
Mesna zajednica Lipov Lad je dobio naziv pod legendarnoj kafani „Lipov lad“, otvorenoj 1928, čiji je kultni status za narednih deset hiljada godina (mnogo nakon što „Lipov lad“ prestane da postoji i pomru svi koji su ga se sećali) osiguran referencom u filmu „Ko to tamo peva“, u sceni kada se Dragan Nikolić vajka Nedi Arnerić da će zakasniti na audiciju za pevača u „Lipovom ladu“ koji je „najbolji restoran u Beogradu“.
Cvetkova pijaca je dobila naziv po „mehani“ koju je, skupa sa okolnim placevima, tridesetih godina prošlog veka posedovao na tom mestu preduzetnik Cvetko Jovanović, zbog čega je čitav kraj nazivan Cvetkova mehana, što se odmetnulo u „pijacu“ zbog kasnije pijace. Opet, Lion svoje ime duguje kafani „Lion“ iz istog međuratnog perioda, nazvanoj po francuskom gradu Lionu (Beograd je u to vreme imao i kafanu „Njujork“, i šteta je što se njeno ime za kraj nije zadržalo).
Ovakva neobično visoka kafanizacija naziva mesnih zajednica na relativno malom prostoru svedoči o duhu čitavog tog kraja grada i genetski urođenim pravim vrednostima njegovih žitelja.
Istovremeno, ti nazivi su u veseloj kombinaciji sa nazivom same opštine, budući da ljudi imaju običaj da vide zvezde kad izađu iz kafane, čak i ako je po bela dana. Sve to čini Zvezdaru verovatno najposebnijim krajem Beograda, u kojem je svaki kraj poseban i praktično „zemlja“ za sebe.
A najposebnijim krajem Beograda je čini i to što postoji ne samo kafanizacija imena mesnih zajednica, već i slavujizacija. U samom klinu između Novog groblja i Ulice Dimitrija Tucovića nalazi se Slavujev venac, na njega se nastavlja Bulbulder (najslavniji od svih delova Zvezdare, neka nam žitelji ostalih oproste), a iza Bulbuldera je Slavujev potok.
Kako se Bulbulder uklapa u slavujizaciju? Pa, naziv ove mesne zajednice potiče od turske reči „bulbul“ što znači „slavuj“ i „dere“ što znači „dolina“, tako da je Bulbulder u stvari Slavujeva dolina. Dakle, Slavujev venac, pa Slavujeva dolina pa Slavujev potok, koji je nekada tekao niz Dimitrija Tucovića i Cvijićevu, a i dalje postoji samo je preusmeren u podzemnu kišnu kanalizaciju.
Dakle, šta imamo: zvezde, kafane, i pesmu ptica. Opet, sve nekako u vezi sa dosezanjem nebeskih visina. Još ako dodamo Pašinu česmu gde su Srbi ubili beogradskog vezira Sulejman-pašu 1807. godine (iz ne baš jasnih razloga, navodno jer je planirao da na prevaru povrati Beograd), i Zapis u restoranu Novi zapis (za one koji ne znaju, restoran „Novi zapis“, u Ulici Veljka Dugoševića, u svojoj bašti ima stablo platana koje je zapis, odnosno sveto drvo Srba; ovaj zapis je zaveden pod rednim broj 0555 u okviru Vikimedijinog projekta „Zapis — sveto drvo“), dobijamo puniju sliku.
A ako odemo dalje i pomenemo prvu beogradsku pagodu i jedan od prvih evropskih budističkih hramova podignut krajem dvadesetih godina tamo gde je danas Učiteljsko naselje, a od strane kalmičkih izbeglica iz boljševičke Rusije koji su svoje radne konje napasali tamo gde je danas Konjarnik, pa onda Vukov spomenik koji se nalazi u najzapadnijem čošku Zvezdare, na granici sa Palilulom i Vračarom, pa Đeram koji je ime dobio po đermu, vrsti bunara, iako tu nikada nije bilo bunara već samo rampe za naplatu seljacima koji su robu donosili na pijacu, onda dobijamo punu sliku.
A inače, jedna od najlepših stvari na Zvezdari, možda i najlepša, jeste Zvezdarska šuma. Sa pošumljavanjem ovog dela grada počelo se tek 1933. godine, u sklopu završetka radova na zvezdarnici, a najveći je broj stabala posađen krajem četrdesetih, nakon Drugog svetskog rata.
Jedno od skrovitih i fantastičnih mesta Zvezdare nalazi se baš preko puta opservatorije.
(O. Š.)
Telegraf.rs/Zvezdaravesti.rs
